۱۲ آبان ۱۳۸۹

شخصیت های شاهنامه، سَمبُل های مهری

«... نخستین ایزد مینوی که پیش از دمیدن خورشید جاودانه تیز اسب، بر فراز کوه البرز برآید. از آنجاست که آن مهر بسیار توانا بر همه خانمان های ایرانی بنگرد. درود بر مهر فراخ چراگاه، آن هزار گوش و ده هزار چشم. تویی شایسته نیایش. تویی برازنده نیایش در خانمان مردمان.» [اوستا – مهریشت – کرده 4 و 23]

در تاریخ ایران آیین مهر همواره یکی از کهن ترین آیین ها بوده است. آئینی که سرتاسر جهان را پیمود و تأثیراتی بس شگرف بر زندگی و دین مردمان گذاشت. از مشخصه های این آیین می توان به خودسازی تن و روان در افراد اشاره کرد. آیین مهر آیینی بود که هرکس توان دوام آوردن در آن را نداشت. در برخی مراحل افراد آن را به خاطر دشواری هایش رها می کردند. آیین مهر 7 گامه داشته است که در این نوشتار به اختصار به برخی گامه ها پرداخته می شود. در نخستین گامه فرد را «کلاغ» می نامیدند. استفاده از واژه ها و القابی که پشت آن فلسفه ای نهفته است از ویژگی های این آیین می باشد. برای مثال همین کلاغ؛ در نخستین گامه فرد باید خود واقعی اش را ببیند و کلاغ تنها پرنده ای است که تصویر واقعی خود را در آب می تواند ببیند. این مسأله نشان از این دارد که سرتاسر فرهنگ و آئین های ایرانی پر است از سمبل هایی که داستانی در پس خویش دارند. اولین نکته ای که سالک در این آیین فرا می گرفت «ادب» بود. همانطور که حافظ می گوید:

«قدم منه به خرابات جز به شرط ادب»

و «خرابات» در این مصراع همان مکانیست که مهریان در آن گردهم می آمدند. در گامه کلاغ فرد می آموخت که چه کسی است و برای چه در این آیین گام نهاده است. خان دوم «همسر» نامیده می شد. به گفته ترتولیان: مردان مجرد و زنان دوشیزه را برای خدمت، وقف میترا می کردند تا در مهرابه به سر برند. از سوی دیگر نظامی گنجوی در سروده های خود، آگاهی های ارزشمندی از این رسم مهرآیین به دست داده است که تا پرستشگاه قندهار گسترش داشت و دوشیزگان خدمتگزار را «عروس» می نامیدند:

عروسان بت روی در وی بسی / پرستنده بت شده هر کسی[اقبال نامه]

و نیز در آتشگاه سپاهان:

به آیین زرتشت و رسم مجوس / به خدمت در آن خانه چندین عروس[اسکندر نامه]

این «عروسان نادیده شوی» در کیش ترسایان به جای مانده اند و گونه خواهران راهبه ای درآمده اند که از زناشویی چشم پوشیده و خود را وقف عیسا می کردند. گامه سوم را «سرباز» می نامند و در این گامه است که فرد برای دیگر گامه ها پذیرفته می شود. سخت ترین گامه آیین مهر گامه سرباز است. در این گامه است که افراد مرگ را به چشم خود می بینند و شکار کردن حیوان های وحشی را می آموزند. در پایان این گامه فرد سوگند یاد می کند که در خدمت میترا خواهد بود و هیچ یک از آموزش ها را به بیرون درز نمی دهد. نوع سوگند نیز به این صورت بوده است که بر پیشانی سالک گردونه مهر (همان نشان معروف آلمان نازی) را داغ می کرده اند. این نشان یک نشان کاملاً آریایی بوده است و هر چهار گوش آن نماد یکی از آخشیج های طبیعت است. حافظ نیز در رابطه با این نوع داغ کردن چنین می گوید:

یاد باد آنکه نهانت نظری با ما بود / رقم مهر تو از چهره ما پیدا بود

همانطور که در بالا آمد این گامه از مهم ترین گامه ها بوده است. به طوری که در زمان هخامنشیان در گارد جاویدان شاهنشاهی از افرادی که این گامه را گذرانده بودند استفاده می شد. گامه چهارم «شیر مرد» نام دارد. در این گامه بیشتر آموزش های اخلاقی داده می شود و فرد از نظر روحی تقویت می شود. گامه پنجم «پارسی» نام دارد. گامه پارسی از وجوه رمزی - کنایه ای است که با طبیعت و رویاندن گیاهان پیوند دارد و میان پیروان کیش میترا، نشان آزادی و آزادگی بوده است. گامه ششم «پیک خورشید» است و در این گامه است که فرّ ایزدی بر سالک آشکار می شود و از نشانه های این گامه می توان به تازیانه، هاله و مشعل اشاره کرد. گامه هفتم یا گامه پایانی «پیر» یا «پدر» نام دارد. آخرین درجه آیین مهر است و از پیر با عنوان «پیر مغان» یاد می کنند. اینان تا روز مرگ رهبری آیین های مهری را می داشتند. همانطور که حافظ می گوید:

تا ز میخانه و می نام و نشان خواهد بود / سر ما خاک ره پیر مغان خواهد بود

حلقه پیر مغانم ز ازل در گوش است / بر همانیم و بر همان خواهد بود

از تمام این گامه ها که بگذریم به شاهنامه حکیم فردوسی می رسیم. و این پرسش به وجود می آید که آیا رابطه ای بین این آیین کهن و شاهنامه فردوسی وجود دارد یا خیر؟ اول به این نکته می پردازیم که لقب فردوسی «حکیم» بوده است. حکیم به کسی گفته می شد که از حکمت و علوم زمان خویش آگاه بوده است. پس می توان چنین گفت که فردوسی خود کسی بود که از این آیین آگاهی داشته است. زیرا شاهنامه کتابی است که حکمت ایران باستان در آن نوشته شده است. و در سرتاسر شاهنامه خویش آن را به طرزی زیبا بیان کرده است.

رستم یکی از شخصیت های اصلی شاهنامه فردوسی است. نمادی از جوانمردی و پهلوانی و درویشی و در کل نمادی از انسان کامل است. رستم، همانطور که پدرش زال در جنگ رستم با افراسیاب می گوید، فرّ ایزدی دارد:

نگه کرد فرزند را زال زر / بدان نامبردار با زور و فرّ

ز شادی دل اندر برش بر تپید / که رستم بدان سان هنرمند دید

در خوان دوم رستم آب نمی یابد و از فرط تشنگی کلافه است. در این حین که با خدا راز و نیاز می کند به ناگاه میشی از کنار او می گذرد:

همانگه یکی میش نیکو سرین / بپیمود پیش تهمتن زمین

در فرهنگ ایرانی میش و عقاب نمادی از فرّ ایزدی هستند. این میش از طرف آناهیتا فرستاده می شود و رستم را به سمت دریاچه ای راهنمایی می کند.

«جم-شید»، نمودار خورشید یا جهان روشنایی بوده و تازش اژدها بر جم، نمونه ای است از تلاش اژدها برای ربودن فرّ ایزدی از جمشید. در خوان سوم جنگی بین رستم و اژدها روی می دهد؛ و رستم در این جنگ فرّ ایزدی خود را در مقابل نیرویی اهریمنی حفظ می کند. خوان چهارم زن جادوگرست. رستم با زنی زیبارو به میگساری می پردازد اما جالب اینجاست که این میگساری نه تنها هوش از سر رستم نمی برد بلکه بینش او را افزایش می دهد و پی می برد که این زن کیست و از او چه می خواهد. در واقع این خان غلبه حق بر باطل است.

در باب مذهب و آیین رستم بیش از هر منبع خود شاهنامه روشنگر است. در داستان رستم و اسفندیار ابیات و نشانه هایی آشکار بر مهری بودن رستم وجود دارد. اسفندیار در لشگرکشی به زابل برای جنگ با رستم وقتی از پیک خردمند می گوید اظهار امیدواری می کند که رستم با پذیرش درخواست او با وجود روشن خود اندیشه تاریک آنها را منوّر کند:

گر ایدون که آید به نزدیک ما / درخشان کند رای تاریک ما

به چربی دهد دست بند مرا / به دانش ببندد گزند مرا

و نیز در پیام خود به رستم او را نیک و نیکخواه می داند. نیک پیداست که نیکی و نیکخواهی از خصوصیات بارز مهریان بوده است:

همیشه همه نیکویی خواستی / به فرمان شاهان بیاراستی

اگر برشمارد کسی رنج تو / به گیتی فزون آید از گنج تو

از دیگر نشانه های مهری بودن رستم سوگند اسفندیار به خورشید و ماه است که بدین طریق رستم را تحت تأثیر قرار می دهد:

به خورشید و روشن روان زریر / به جان پدرم آن جهاندار شیر

که من زین پشیمان کنم شاه را / برافروزم این تیره گون ماه را

در رویارویی بهمن پسر اسفندیار با رستم برای پیغام گذاری نیز برترین نشانه از مهرپرستی رستم را شاهدیم، بهمن چهره او را به آفتاب رخشان صبحگاهی تشبیه می کند:

چنین گفت بهمن که این رستم است / و یا آفتاب سپیده دم است

برترین نماد ایزد مهر رستم است که هم به قول بهمن رخسار او چون آفتاب سپیده دم است و هم کار و کردار او نگاهداشت پیمانهاست.

دیگر نماد مهری بودن رستم خوان هفتم است. یعنی جایگاه دیو سپید که هفت کوه تیزنشیب بوده است. کیکاووس پس از نجات از بند ارژنگ در خوان ششم به رستم چنین می گوید:

پیش از آنکه دیو سپید از کشته شدن ارژنگ آگاه شود و سراسر این کوه و دشت پر از دیوان کینه خواه شود باید او را بکشی وگرنه همه رنج هایت بر باد می رود. از اینجا تا غاری که جایگاه دیو سپید است هفت کوه تیزنشیب وجود دارد و هر کوه را دیوان بسیار نگهبانی می کنند. پزشکانی که تیرگی چشم من و هم بندان مرا دیده اند گفته اند که به خون دل و مغز دیو سپید دگربار روشن و بینا می شود. رستم به شنیدن این سخن آهنگ رفتن می کند و از آفریننده خورشید یاری می طلبد:

گر ایدون که پشت آرد به خم / شما دیر مانید خوار و دژم

وگر یار باشد خداوند هور / دهد مر مرا اختر نیک زور

همه بوم و بر بازیابیم و تخت / به بار آید آن خسروانی درخت

رستم تنها بخشی از شاهنامه است که نمادهای مهری را در آن می توان یافت. سرتاسر شاهنامه پر از این نمادها و نشانه ها است. اگر زمانی باقی ماند به بررسی دیگر نمادهای مهری در شاهنامه می پردازیم.

یاری نامه:

1- شاهنامه حکیم فردوسی – چاپ مسکو

2- اصل و نسب دین های ایرانیان باستان – عبدالعظیم رضایی

3- دین مهری – فرانتز کومون – ترجمه احمد آجودانی

4- آیین میترا – مارتین ورمازرن – ترجمه بزرگ نادرزاد

5- حکمت خسروانی – هاشم رضی

6- پیامبر آریایی – امید عطایی فرد

7- نبرد خدایان – امید عطایی فرد

8- فرّ در شاهنامه – علیقلی اعتماد مقدم

9- نوشتاری از اصغر نهچیری

۱۸ نظر:

  1. درود،
    نوشتار پرباری بود... امید است همین‌گونه به پیش بروید.
    جاوید ایران!

    پاسخحذف
  2. درود بر شما
    حال که خوب توجه میکنم میبینم که شما درست میگویید و در رفتار رستم نوعی مهر پرستی را میشود دید.این نشانه ها را شاید خلی ها که شاه نامه خوانده اند بدانند اما شما خیلی نیک این نشانه ها را کنار هم گذاشتید و نتیجه گیری خوبی هم کردید.
    راستی دوست عزیز اطلاعات من از مهر بسیار بیسار ناچیز است اما علاقه دارم در باره مهر پرستی بیشتر بدانم لطفا" اگر منابع و کتاب هایی را میشناسید به من معرفی کنید تا آنها را خریده و مطالعه کنم
    تا درودی دیگر بدرود

    پاسخحذف
  3. درود برشما.

    ...آفرین.کاربسیار خوبی بود.بازهم آفرین برشما.

    ...تا درودی دوباره برشما.

    پاسخحذف
  4. درود
    درست است كه پيش از ظهور زرتشت

    رستم و ايرانيان مهر پرست بودند

    اما خرد را از ياد نبردند

    پاسخحذف
  5. درود بر تو دوست خوبم
    1.درباره فلسفه کلاغ نمیدانستم سپاس از شما
    2.خوب است که یاد آوری کنیم خُرابات تلفظ درست است که به اشتباه خَرابات خوانده می شود.
    3.پرستشگاه های ایشتر در میان رودان چنین «عروسان»ی داشته است
    4.در یکی دو جای شاهنامه آمده است که رستم پیش از راز و نیاز با خدا، به شستشوی سر و تن می پردازد.
    5.مقاله تان بسیار زیبا بود اگر که با نام، منتشر میکردید، زیباتر هم می شد.

    سپاس فراوان

    پاسخحذف
  6. درود بر شما دوست عزیز
    من در وبلاگم مطلب کوتاهی درباره داستان زندگی پس از مرگ از دیگاه زرتشت نوشتم لطفا اگر مایل هستید آن مطالب را بخوانید و با دیدگاه خود آن را کامل کنید.تا درودی دیگر بدرود[گل]

    پاسخحذف
  7. با درود
    با مقاله ای تحقیقی درباره «سکاها» به روزم

    پاسخحذف
  8. با درود؛

    تارنمای "نبردگاه آریاییان" با یک نوشته‌ی چهار بخشی پیرامون خسروپرویز ساسانی و جنگ‌های 27 ساله‌ی ایران و روم در دوران این پادشاه به‌روز است. بازگویی این نکته بایسته است که این نوشته‌ها را من پیش‌تر در بلاگ "تازی‌ستیز آریایی" (که هک شده وسپس به‌دست بلاگفا نابود شد) منتشر کرده بودم. این‌ نوشته‌ی 4 بخشی که هم‌اکنون در تارنما توانید دید، دچار دگرگونی‌ها‌یی کلی شده، به‌گونه‌ای که نکات بسیاری بر آن افزودم و یک ویرایش کلی هم انجام دادم. به‌هر روی امید است که دوستان ما را از دیدگاه خویش آگاه سازند.

    با سپاس – بهرام گیان‌سپار

    پاینده ایران
    افراشته کاویان

    http://www.gyansepar.blogspot.com/

    پاسخحذف
  9. به خشنودی پاک یزدان.

    به روز هستم با نوشتاری درباره ی بحث روز به نام :

    (هویت سازان اروپایی به دنبال کوچک شماری ایرانیان)

    از دوستان خواهشمندم این نوشتار کوتاه را بخوانند تا جایی که میتوانند پخش کنند (این نوشتار و نمونه های این نوشتار را )

    تا دست کم در اینده شرمنده فرزندانانمان نشویم و فریب هویت سازان اروپایی که با نوشته هایشان ایران و ایرانی را تحقیر کرده اند نخوریم.

    امید است که دوستان در این باره خوب بیاندیشنمد.
    دیدار ما در تارنمای ایران پرست

    پاسخحذف
  10. درود بر شما آريايي نيك انديش
    بروزم و منتظر حضور سبزتان هستم.

    پاسخحذف
  11. به خشنودی اهوزمزدا.
    درود بر شما همکار ارجمند و دوست گرامی.

    با توجه به گسترش و جهانگیری دین زرتشتی در میان همبودگاه ایرانی به ویژه جوانان ایرانی گروه هایی زیاده خواه و افراطی بر ان شدند تا با نابودی چهره ی راستین دین زرتشتی این خیزاب میهن دوستی را در میان جوانان ایران زمین از میان ببرند.

    این گروه های افراطی که نه مسلمان هستند و نه زرتشتی و نه صاحب هیچ دین دیگری بر پایه ی دروغ ها و تراوشات ذهن بیمار خود گفتانامه هایی (مقالاتی) را مبتنی بر دروغ و دروغ ورزی در جهان اینترنت پخش نموده و علاوه بر شست و شوی مغزی جوانان و کم تجربگان تلاش بر ارشیو سازی در اینترنت دارند که که بر ما بایسته است با اوردن گفتارنامه ها و با استناد به سرچشمه های راستین توطعه شوم انها را از میان ببریم و شوند نابودی اماج شوم انها شویم.

    تارنمای فَرَوَشی (فروهر) در راستای همین خواست دیروز از سوی دو تن از نویسندگان زرتشتی ایران زمین پایه گذاری شد و در راستای اماج یاد شده زین پس کار و کنش خواهد داشت.

    دیدار ما و شما در تارنمای فروشی.

    شاد باشید و در پناه یزدان

    پاسخحذف
  12. درود
    وب شما قابل تمجيده

    خسته نباشيد

    بدرود

    پاسخحذف
  13. به خشنودی اهورمزدا.

    درود بر شما دوست ارجمند و یار فرهیخته.

    این بار پژوهشگاه تخصصی فَرَوَشی (پوهشگاه تخصصی دین زرتشت) به روز میباشد با نوشتاری کوتاه درباره پاره ای از فرجودها (معجزات) که در کودکی زرتشت سپیتمان برای او و خانواده او پیش امده و خَشوَری (پیامبری) وی را از همان روزگار کودکی بر همگان نمایانده است.


    امید است که شما دوست ارجمند با نگرش نامه ی خود این نوشتار را رساتر نمایید.

    با سپاس از شما.

    پاسخحذف
  14. salam
    nemidunm linkam oftad yana
    albate felan in vase barghararie ertebat ba doostane

    پاسخحذف
  15. اگرچه سال‌های سال آتش فروزان ساسانیان خاکستر گشته، به پاکی آن آتش باورمندیم که روزی فرا می‌رسد که از خاکسترها ققنوس برخیزد و آن‌هنگام است که سال‌ها خشم روی هم انباشته ی ایرانیان چونان آتشی سهمگین زبانه می‌کشد و باری دگر مردمانی دلیر و نژاده از ایران زمین برخواهند خاست تا چونان نیاکان خویش از خاور تا مرزهای چین و از باختر تا دروازه‌های روم حکم برانند و چونان نیاکان خویش بر برتری و سروری خویش آگاه گشته و آن را چون گوهری گران‌بها برای فرزندان خویش به جای گذارند، در رستاخیز ایران تمامی دشمنان این مرز و بوم در آتش خشم ایرانیان راستین خواهند سوخت و آن روز در زمانه ای چندان دور نخواهد بود....

    پایگاهِ میهن‌پرستانِ ایرانِ‌بزرگ فر و شکوه نیاکان خویش را می ستاید، شما نیز به آن در آیید :

    http://mihanparast.ir/forum/index.php

    پاینده ایران
    افراشته کاویان
    نابود باد انیران!

    پاسخحذف
  16. [گل] همه براي پاس داشت چهار شنبه سوري , جشن ملي مان آماده شويم [گل]


    [گل] یکی از جشن های کهن این خاک پاک که ریشه در هنگامه ای دیرین دارد،

    " چهارشنبه سوری " است که " سور" در پارسی به چم و معنی رنگ سرخ یا گل سرخ و یا جشن آمده است.

    جشنی که چند روز؛ پیش از پایان سال با مراسمی ویژه همچون شکستن کوزه های گلین و آماده کردن گله های خار و خاشاک و بوته های خشک برای آتش افروزی و پریدن از روی آن و جابجایی زردی ها و بیماری ها با سرخی ها ، شادابی ها و سلامتی برای باشندگان برگزار می گردید و در کنارش سروده های مناسبتی آن شب را با هم نجوا می کردیم.

    جشنی که دخترکان جوان و دم بخت با کشیدن روبنده ای روی خود به قاشق زنی و فال گوش ایستادن برای باز شدن بخت نیکشان مبادرت می کردند.

    جشنی که مادربزرگ ها با پختن آش های داغ و خوشمزه این روز، شادی ها را دوچندان می کردند. [گل]

    پاسخحذف
  17. [گل][گل][گل][گل][گل][گل][گل][گل][گل][گل][گل][گل][گل]


    [لبخند] درود يار گرامي

    سيزده شما فرخنده و با شادي باد

    سبزه هفت سينتو آماده کن که به آب روان بسپاري

    گره بزن سبزه اي را و از پروردگار ايران براي اينهمه زيبايي سپاس گزاري کن

    همواره ايراني و سرافراز باشي

    پاينده ايران [گل]

    پاسخحذف