۲۶ بهمن ۱۴۰۱

زن و اشا

 شاید بتوان به جرأت گفت که ایران زمین مهد اندیشه و فلسفه و نقطه ی شروع آن می باشد. از دیرباز این آب و خاک آئین های گوناگونی به خود دیده است. هر آئین در پس آئین دیگر آمد. آئین های ایرانی برای تکمیل یکدیگر نیامدند بلکه رنگ و بویی تازه تر به آئین های پیشین دادند یا گاه آن را به زوال کشانیدند. گاه این اندیشه ها باعث پیشروی ایرانیان گشت و گاه بر ضد خود ایرانیان از آن بهره برده شد. اما هیچ کدام از این اندیشه ها همچون فرهنگ و تمدن ایرانی نابود نگشت و گاه تأثیراتی بی چون و چرا بر بازماندگان گذاشت. این اندیشه پویای ایرانی بود که او را در تاریخ زبانزد می کرد. ولی ریشه این اندیشه ها در کجاست؟

اَشا از دیدگاه زرتشت
یکی از دشوارترین واژه های گات ها، کلمه ی "اشا" یا "اشه" می باشد که بیشتر به معنای "راستی" و "پاکی" انگاشته اند. با نگرش به نشانه هایی چند می توان اشا را (همراه پسوند:گ/ق) برابر با "عشق" دانست. عشق در گات ها همانست که در عرفان پارسی نیز به چشم می خورد و معنا و دریافتی بس گیرا دارد؛ فراگیرتر از مهر و دوستی میان دو انسان. این عشق در سراسر آسمان و در دل همه ذره ها، جوشان است. در جهانبینی زرتشت، عشق و خرد، نه تنها رویاروی هم نیستند، که همیار و همبسته اند.
* اوست ]اهورا مزدا[ نخستین اندیشمند که روشنانش خرمی بخش است و با خرد خویش، عشق را آفرید. ] یسنا 31 بند 7[
* عشق، سراسر، شیوه ی خرد و اندیشه ی پاکیست که روان گیتی (جانِ جهان) را خشنود می کند. ]یسنا 28 بند 1[
اینکه چرا واژه "اشا" چندان با معنای راستی و درستی همخوانی ندارد، از آن روست که در گات ها ]یسنا 44 بند 3[ کلمه "ارش" به معنی "راستی" به کار رفته و نشان می دهد که جدا از واژه "اشهیا" یا "اشا" در همان بند است. سرآغاز این بند چنین است:
(1) تت (2) توا (3) پرسا (4) ارش (5) موئی (6) وئوچا (7) اهورا (8) کسنا (9) زانتا (10)پتا (11) اشهیا (12) پئواورویم.
ترجمه استاد امید عطایی فرد: (1) این را (2) از تو (3) می پرسم (7) ای اهورا (4) به راستی (5) به من (6) بگوی (8) کیست (9) داننده و (10) پاینده ی (11) عشقِ (12) پربار (سرشار)؟
از سوی دیگر، در ادب ودایی: "ایشوَر" را می بینیم که از او بسان "خدای عشق" یاد گردیده و گاهی ویژه نام ایزد "شیوا" به شمار رفته است ]خداوندگار عشق به این گونه ها نیز خوانده می شود: ایشر، ایشوارا، ایشون[.
"اشا" یا عشق روشن و آتشین، زاینده ی نام ها و معناهایی این چنین نیز بوده است: اشو، اوشس (ایزد سپیده دم در ودا)، اوش (روشنان بامداد)، عشاء، اشعه، ایشوع (عیسا) و ... . رند شیراز، حدیث مهر (عشق) را از دفتر پیر مغان، بدان سان باز می خواند که "غیر" نداند:
*در هر دو جهان مادی و مینوی، پاداش عشق: رفاه و خوشبختیست. ]یسنا 28 بند 2]

عرضه کردم دو جهان بر دل کار افتاده / بجز از عشق تو، باقی همه فانی دانست
از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر / یادگاری که در این گنبد دوار بماند

رابطه آزادی و اشا
آزادی ارزشمند ترین داده ی اهورایی است، که در والاترین جلوه خود به صورت اندیشیدن و آزادی گزینش دین، زیر بنای گات هاست؛ که نشان دهنده ی عشق اهورا مزدا نسبت به انسان می باشد. اهورا مزدا آدمی را در اندیشیدن، رایزنی با خرد و قبول یا رد دین، آزاد گذاشته است. و در عین حال از روی دادگری، هشدار داده است، آنان که به بدی گرایند، طبق عشقی که میان انسان و اهورا مزدا می باشد، دچار اندوه و افسوس خواهند شد. و آنان که دنبال خوبرویی بروند به خوشبختی و شادی می رسند (گاتها، یسنا 30 4).
ریشه های این آزادی، در اصول اخلاقی گات ها و در رابطه بین خالق و مخلوق است. خرد رشته ای است که اصول گات ها را به هم پیوند می دهد. آدمی در تصویر اخلاقی اهورا مزدا خلق شده است. معنای آن اینست که اهورا مزدا و آدمی، در فروزه هایی مشترکند؛ یکی از آنها آزادی و اختیار است.
اهورا مزدا خرد است و به همه آدمیان خرد ارزانی کرده است، تا در کارها با آن رایزنی کنند. تقلید و پیروی کورکورانه، در سنت زرتشت نیست. گات ها، همه جا سفارش می کند که از خرد، در امور چاره جویی شود. از جهت رابطه آفریننده و آفریده، انسان همکار خداوند است و این همکاری از این روست که خداوند پرتوی از قدرت اخلاقی خود را در آدمیان به ودیعه گذاشته است و آدمی را در تصویر اخلاقی خود خلق کرده است. البته انسان می تواند از همکاری خداوند سرپیچی کند. در اسلام، انسان عبدالله است. در مسیحیت انسان فرزند خداست. در آئین زرتشت انسان همکار خداست و به همین جهت، بین خداوند و انسان به جای حق مالکیت و یا حق ابوت، حق مشارکت وجود دارد. این آزادی به انسان اجازه می دهد که اگر بخواهد، خود را از راستی بیگانه کند و بدبختی ببیند. عشق انسان به خداوند چشمان او را نسبت به پلیدی ها باز کرده و او را به سمت و سوی راستی می کشاند. در واقع این عشق و خرد و آزادی عمل انسان را به اَبَر انسانی تبدیل می کند که خواهان برقراری راستی و درستی در بین تمام جهانیان است. پس این آزادی زمانی که با نیروی عشق در آمیزد انسان را به جایگاهی بلند در طبیعت می رساند.

زن در اوستا
در اوستا همه جا نام زن و مرد در یک ردیف ذکر شده و در کارهای دینی که زنان باید انجام دهند و دعاهایی که باید بخوانند، زن با مرد برابر شمرده شده است و حتی در صورتی که موبد حاضر نبود، ممکن بود زن به مقام قضا برسد و نیز در تاریخ می بینیم که زنانی مانند همای و پوراندخت و آزرمیدخت به مقام پادشاهی رسیده اند.
آنچه در اوستا راجع به زن و مرد می باشد، متضمن برابری حقوق است. زنان و مردان پارسا من باب تقدیس با هم ذکر شده اند و چون زن موجب احترام و بلندی مقام خانه است، (وندیداد سوم) اندیشه نیک و گفتار و کردار خوب و فرمانبرداری از شوهر، برای زن از صفات پسندیده و برجسته شمرده شده است. (ویسپرد سوم)
دکتر وست (Dr. West) می گوید:
«اگر چه زن ایرانی محکوم و مجبور است که خیلی مطیع نسبت به شوهر خود باشد، ولی دارای آن سعادت هم هست که محترم و ممدوح تر از هر قسم زنان سایر مذاهب مشرق باشد.»
در فروردین یشت آمده است: «اینک فروهر همه مردان و زنان پاک را می ستائیم. آنان که روان هایشان در خور ستایش و فروهر هایشان شایسته استغاثه است. اینک فروهر همه مردان و زنان پاکدین را می ستائیم.»
و باز در باره آرزوی شوهر خوش رفتار در رام یشت آمده است: «از او در خواستند این کامیابی را به ماده تو ای اندر و ای زبردست که ما خانخدای (شوهر) زیبا بالا و جوانی بگیریم که با ما در مدتی که ما (زن و شوهر) در حیات هستیم، خوب سلوک کند و اعقاب دانا، هوشیار و خوشگو از ما به وجود آورد.»
سن بلوغ برای مرد و زن یکسان بوده است و گروهی از فرشتگان همانند آناهیتا (ناهید) زن هستند. در میان امشاسپندان، امرتات (امرداد) و هـَ اُروَتات (خرداد) و سپنتا آرمئیتی (سپندارمذ) مؤنث هستند؛ همنیطور، خشتراوئیریا (شهریور) و وهومنه (بهمن) و اشاوهیشتا (اردی بهشت) که مذکر می باشند (برابری در امشاسپندان). به ویژه سپندارمذ نماینده ی زمین (مادر زمین) است و این سپندارمذ (به چم فروتنی مقدس) یکی از صفات اهورا مزداست و در جهان مادی پرستاری زمین با اوست و به همین جهت دختر اهورامزدا خوانده می شود.

زن و آزادی از دیدگاه زرتشت
زرتشت دختری داشته به نام پئوروچیستا (Pourochista). این نام مرکب است از دو جزء: جزء اول آن "پور" و همان "پُر" فارسی است و جزء دوم "چیستا" به چم دانش و علم ؛ مجموعاً یعنی "پُردان". زرتشت او را به جاماسب داد. چندین قطعه از یسنای 53 راجع به عروسی این دختر است. چنین مستفاد می شود که در مجلس عروسی وی، چندین عروس و داماد دیگر نیز حضور داشته اند و کی گشتاسب هم در این بزم شرکت داشت. در یسنای مذبور، زرتشت چنین می گوید:
«اینک ای پئوروچیستا، سپیتامَ از دودمان هَئِچَت-اَسپَ، ای جوانترین دختر زرتشت، این است شوهری پارسا و کارآزموده که از روی نیک منشی برای تو برگزیده ام، آن چنان خواهانم که با اندیشه ای ژرف و از روی خرد، خود اراده ات را بازگویی.
و به راستی چه نیک است این آیین مزدایی و این دین بهی، که شما را نزد همگان برابر و گرامی می سازد، از مزدا اهورا خواهانم که شادمانی و بهزیستی را همراهتان سازد.
اینک ای دختران شوی کننده و ای جوانانی که پیوند زناشویی می بندید، سخنان مرا خوب به یاد بسپارید. با آموزه های دین، راه نیک منشی را بگزینید. از روی مهر و فرزانگی هر یک از شما بایستی بر آن باشد تا در مهرورزی و دوستی و پاکی و پارسایی بر آن دیگری پیشی جوید، چه این بهترین شیوه ی کامیاری در زندگی خواهد بود.»
از این جمله ی "جوانترین دختر زرتشت" بر می آید که زرتشت را دختران دیگر هم بوده است. و از همین روست که دیگر بخش های اوستا از جمله فروردین یشت، بند 139 و کتب پهلوی سه دختر به زرتشت نسبت داده اند.
از دیگر مسائلی که می توان از این بند ها دریافت؛ آزادی پئوروچیستا در انتخاب همسر می باشد. این خود نشان از آزاد بودن زن در تعیین سرنوشت خود می باشد. زرتشت نه تنها از او نمی خواهد که به ازدواجی اجباری تن در دهد بلکه خواستار آن است تا دخترش با خرد مقدس خویش همسر آینده خود را انتخاب کند. و این خود نشان از حق و حقوق زنان در 8500 سال پیش در ایران می باشد. در زمانه ای که زن تنها وسیله ای برای هم بستر شدن بود و کارهای سخت خانه به او محول می شد. حتی در همان یونانی که در بوق و کرنا کرده اند که مهد تمدن است و اساس دموکراسی از آنجا بوده است. تنها به اعیان نشینان آتن اجازه داده می شد تا در انتخابات شرکت کنند. یعنی مردم عادی هم نمی توانستند در انتخابات شرکت کنند چه برسد به زنان. اما در ایران باستان برای زن ارزشی والا قائل بودند. به گونه ای که زن را "نموپیتی" یعنی "نورخانه" می نامیدند. و این خود گویای ارزش و تمدن والای ایرانیان دارد.
سِر جان مَلکُم (Sir John Malcom) می گوید:
«طریقه ی زرتشتی مقام زنان را با مقام مردان در درجات عالی بدون تباین برابر قرار داده است و ترقیات ایرانیان باستان یک علت بزرگش، همین بوده؛ همان احتراماتی که نسبت به زنان منظور می شده است بی گمان باعث آن همه ترقیات ایرانیان قدیم در علم و فرهنگ شده است.»

درود بر روان پاک اندیشمند و خردمند بزرگ ایران، زرتشت سپیتمان.

یاری نامه:
عطایی فرد، امید پیامبر آریایی (ریشه های ایرانی در کیش های جهانی) انتشارات عطایی.
معین، دکتر محمد مزدیسنا و ادب پارسی (جلد اول) انتشارات دانشگاه تهران.
مهر، دکتر فرهنگ دیدی نو از دینی کهن (فلسفه زرتشت) انتشارات جامی.
پور داوود، ابراهیم اوستا انتشارات دنیای کتاب.
رضی، هاشم اوستا (کهن ترین گنجینه مکتوب ایران) انتشارات بهجت.
شاهرخ، ارباب کیخسرو زرتشت، پیامبری که باید از نو شناخت (فروغ مزدیسنی) انتشارات جامی.

علوی، هدایت الله زن در ایران باستان انتشارات هیرمند.

۲ تیر ۱۳۹۸

در سوگیاد یزدگرد سوم، واپسین شاه ساسانی (بخش دوم)

پس از گرگان، يزدگرد سوم سردبير دبيرخانه را نزد خود خواسته و دو نامه يكی برای ماهوی سوری و ديگری به توس برای كنارنگ آنجا نوشته و با آگاه كردن آنان از رويدادهای شوم يورش تازيان و بر شمردن پی‌آمدهای پيروزی آنان،‌ فرمان آماده باش و تدارک لشكر می دهد:

دبير جهان ديده را پيش خواند / دل آكنده بودش همه برفشاند
نخست آفرين كرد بر كردگار / خداوند دانا و پروردگار
بگفت آنک ما را چه آمد به روی / وزين پادشاهی بشد رنگ و بوی
به مرو آيم و كس فرستم بدين  / به فغفور تُرک و به خاقان چين
وزيشان بخواهم فراوان سپاه  / مگر بختِ برگشته آيد به راه
تو با لشكرت رزم را ساز كن / سپه را بر اين برهم آواز كن
من اندر نشابور يك هفته بيش / نباشم كه رنج درازست پيش
من اينک پسِ نامه بَرسانِ باد / بيايم به نزد تو ای پاک و راد
يكی نامه بنوشت ديگر به توس / پر از خون دل روی چون سندروس
نخست آفرين كرد بر دادگر / كزوی ست نيرو و بخت و هنر
همانا كه آمد شما را خبر / كه ما را چه آمد ز اختر به سر
از اين مارخوار اهرمن چهرگان / ز دانایی و شرم بی بهرگان
نه گنج و نه نام و نه تخت و نژاد / همی داد خواهند گيتی به باد
از اين زاغ ساران بی آب و رنگ / نه هوش و نه دانش نه نام و نه ننگ
بدين تخت شاهی نهادست روی / شكم گرسنه كام ديهيم جوی
پراكنده گردد بدی در جهان / گزند آشكارا و نيكی نهان
كنون ما به دستوریِ رهنمای / همه پهلوانان و پاكيزه رای
به سوی خراسان نهاديم روی / بر مرزبانان پرخاش جوی
پس اكنون ز بهر كنارنگ توس / بدين سو كشيديم پيلان و كوس
شما را بر اين روزگار سترگ / يكی دست باشد به ما بر بزرگ
چو نامه به مُهر اندر آورد شاه/ فرستاد زی مهتر نيكخواه

فرخ زاد هرمزد همانگونه كه رای شورای كشور بود تا رسيدن ماهوی سوری به پيشباز، گارد شاهی را فرماندهی كرد:

و از آن جايگه بر كشيدند كوس / ز بست و نشابور شد تا به توس
خبر يافت ماهوی سوری ز شاه / كه تا مرز توس اندر آمد سپاه
پياده شد از باره ماهوی زود / بر آن كهتری بندگی ها فزود
همی رفت نرم از بر خاک گرم / دو ديده پر از آب كرده ز شرم

در اين هنگام كه ماهوی سوری به پيشباز شاه آمده بود، فرخزاد هرمزد با شناختی كه از ماهوی سوری (فرومایه و گُجَستَک) داشت به او می گويد:

نبايد كه بادی برو بر جهد / و گر خود سپاسی برو بر نهد
مرا رفت بايد همی سوی ری / ندانم كه كی بينم اين تاج كی
ماهوی سوری ريمَن(بد نهاد) دو رنگ در پاسخ فرخ زاد هرمزد می گويد:
بدو گفت ماهوی كای پهلوان / مرا شاه چشم است و روشن روان
زمين را ببوسيد و بردش نماز / همی بود پيشش زمانی دراز

 ماهوی سوری پس از رفتن گارد شاه، يزدگرد سوم را به مرو برده و در خانه ای جای می دهد و از روز ديگر خود را به بيماری زده و نزد شاه نمی رود.

تن خويش يک چند بيمار كرد / پرستيدن شاه دشوار كرد

ماهوی سوری در اين زمان دنبال زمينه چينی برای نابودی يزدگرد سوم و به دست آوردن تخت و تاج ايران برای خودش بر می آيد.

برين نيز بگذشت چندی سپهر / جدا شد ز مغز بدانديش مهر
شبان را همی تخت كرد آرزوی /  دگرگونه تر شد به آيين و خوی

تا آنكه شبی به سربازانی كه می دانست دستور او را به كار خواهند بست،‌ فرمان می دهد كه پيش از پگاه به خانه ی شاه يورش برده و او را نابود كنند:

شب تيره هنگام بانگ خروس / از آن مرز برخاست آوای كوس
شهنشاه از آن خود كی آگاه بود / كه ماهوی جوينده ی گاه بود

در هنگام اين يورش، يزدگرد سوم بيدار شده متوجه می شود كه دور سرای او را سربازان گرفته اند:

بر آشفت و جوشن بپوشيد شاه  / فراز آمدند از دو رويه سپاه
چو نيروی پرخاش تركان بديد / بزد دست و تيغ از ميان بركشيد
شهنشاه در جنگ مردی نمود / دليری و شيری و گردی نمود

جنگاوری و دلاوری و شمشير زنی يزدگرد سوم سربازان ماهوی سوری را كه غافلگير شده بودند چنان ترساند كه پس از كشته و زخمی شدن تنی چند، بقيه واپس نشستند. يزدگرد موفق شد شمشيرزنان راهی به خارج از مرو يافته در بيرون شهر به آسيابی بر لب ريگزار فرب برسد و چون ديگر كسی را در پشت خود نديد دم دمه پگاه وارد آن آسيا شده بر تخته سنگی می نشيند:

كه تو چون رسيدی به ريگ فرب / زمانه ببست از بد و نيک لب
يكی آسيا بود بر رهگذر / بدو در شد آن شاه خورشيد فَر

آن گونه كه از ابيات شاهنامه بر می‌آيد يزدگرد سوم دست كم دو روز در آسيا می ماند و ماهوی سوری هرچه  كوشش می كند نمی تواند او را بيابد. بنابراين جاسوسانی در همه جای مرو می گمارد تا از اين راه به او دست يابد.
در سومين روز در پگاه آسيابان فرومايه كه خسرو نام داشت برای گشودن كارش با باری از گندم وارد آسيا می شود:

فرومايه را بود خسرو به نام / نه تخت و نه گنج و نه تاج و نه نام
خور خويش از آن آسيا ساختی / به كاری جز اين خود نپرداختی

هنگام ورود به آسيا چشمش به گَوی(پهلوانی) بلند بالا كه بر تخته سنگی نشسته بود می افتد:

گَوی ديد بر سانِ سروِ بلند / نشسته بر آن سنگ چون مستمند
نگه كرد خسرو بِدو خيره ماند / بدان خيرگی نام يزدان بخواند
بدو گفت كِای مرد "خورشيد روی" / بر اين آسيا چون رسيدی تو، گوی
چه مردی بدين فَر و اين بُرز و چِهر / كه چون تو نبيند همانا سپهر

يزدگرد سوم كه بسيار خسته و گرسنه بود از آسيابان درخواست کرد اگر چيزی برای خوردن دارد برای او بياورد. آسيابان با شرمندگی گفت مرد تنگدستی هستم و چيزی برای خوردن به جز نان كشكين ندارم و اگر می خواهی از اين سبزه هایی هم كه بر لب جوی روييده است كنده برايت آماده كنم:

بِدو آسيابان به تشوير گفت / كه جز تنگدستی مرا نيست جفت
اگر نان كشكينت آيد به كار / وزين ناسزا تره ی جويبار
بيارم جز اين نيست چيزی كه هست / خروشان بود مردم تنگدست

سه روز گرسنگی چنان بر يزدگرد سوم چيره شده بود كه پذيرفته و در آن حال درخواست بَرسَم می كند:

به سه روز شاهِ جهان را به رزم / نبود ايچ پردازشِ خوان و بزم
بدو گفت شاه آنچه داری بيار / خورش نيز با بَرسَم آيد به كار

آسيابان نان كشكين را در چبين جلو شاه گذارده و از تره ی لب جوی هم مقداری سبزی چيده و برای آوردن برسم روانه می شود:

سبک مردِ بی مايه چبين نهاد / برو تره و نان كشكين نهاد
به برسم شتابيد و آمد به راه / به جایی كه بود اندر آن واژگاه
بر مهتر زرق شد بی گذار / كه برسم كند زو يكی خواستار

خبر چينان ماهوی سوری همانگونه كه اشاره شد همه جا به دنبال دستگيری يزدگرد سوم بودند؛ چون آسيابان را ديدند كه بَرسَم می‌خواست به او مشكوک شده دستگيرش كرده به نزد ماهوی سوری می برند:

به هر سو فرستاد ماهوی كس / ز گيتی همی شاه را جُست و بس
سبك مهتر او را به مردی سپرد / جهانديده را پيش ماهوی برد

ماهوی سوری هنگامی كه آسيابان را نزد او می‌برند و می‌گويند برای بردن برسم آمده بود با تندی از او می‌پرسد:

بپرسيد ماهوی زين چاره جوی / كه برسم كه را خواستی راست گوی
آسيابان از همه جا بی خبر كه چاره‌ای هم نداشت می‌گويد:
بگويم كه آن بهر كه خواستم / خرد را بدين خواهش آراستم
چو زی آسيا رفتم امروز پيش / كزو من به كوشش بَرم نان خويش

ماهوری سوری خشمگينانه به ميان سخن او شتافته می گويد، از كسی كه برسم خواسته بگو نه كار خودت.  آسيابان كه ترسيده بود می گويد:

چنين داد پاسخ ورا ترسكار / كه من بار كردم همی خواستار
در آسيا را گشاده به خشم / چنان دان كه خورشيد ديدم به چشم

ماهوی سوری بشدت می گويد به تو گفتم از كسيكه برسم خواسته زودتر بگو:

بدو گفت خسرو كه در آسيا / همی بنشسته كُندآوری بَر گيا
به بالا به كردارِ سَروِ سَهی / به ديدار خورشيد با فَرَهی
دو ابرو كمان و دو نرگس دُژَم / دهان پُر زِ باد اَبروان پُر ز خَم

ماهوی باور می كند كه چنين كسی نمی‌تواند جز يزدگرد سوم باشد. و با خشم می‌گويد بايد او را خاک كرد و بدين ترتيب فكر كشتن يزدگرد سوم را بر ملا می كند.

چو ماهوی بر آسيابان بگفت / كه آن شاه را خاک بايد نهفت

موبدان و مردان دور انديشی كه آنجا بودند هراسناک شده سخن به پند می گشايند. فردوسی بزرگ كه هزاران آفرين و درود بر او باد، حتی نام اين فرزانگان و پندهای آنان و پی‌آمدهای اين جنايت و خيانت هولناک را از شاهنامه منثور ابومنصوری برای ماندن در تاريخ به زيور شعر آراسته و جاودانه كرده است. برای كوتاهی سخن نام هر كدام و دو سه بيت از پندها و سخنان آنان را از شاهنامه فردوسی بزرگ باز می‌نويسم:

همه انجمن گشت از او پُر زِ خشم / زبان پر ز گفتار و پر آب چشم
يكی موبدی بود "رادوی" نام / به جان و خِرَد بر نهادی لگام
نِگر تا چه گویی بپرهيز از اين / مشو بد گمان با جهان آفرين
برهنه شود در جهان زشتِ تو / پسر بِدرَوَد بی گمان كشتِ تو
يكی دين وَری بود يزدان پرست / كه هرگز نبردی به بدكار دست
كه "هُرمُزد خُراد" بود نام او / بدين اندرون بود آرام او
به ماهوی گفت ای ستمكاره مرد / چنين از رهِ پاک يزدان نگرد
نشست او و "شَه روی" بر پای خاست / به ماهوی گفت اين دليری چراست

آنچه در رايزنی "شَه روی" بايستی نگريسته شود اين است كه اين مرد يادآور شد كه شاهنشاه و كشور در حال جنگ اند و او از خاقان چين و فغفور ترک ياری خواسته و نبايستی در چنين زمانی خون او ريخته شود:

شهنشاه را كارزار آمدی / ز خاقان و فغفور يار آمدی
تو گوينده‌ای خون شاهان مريز / كه نفرين بود بر تو تا رستخيز
چو بنشست گريان بشد "مهرنوش" / پر از درد و با ناله و با خروش

"مهرنوش" ياد آور می شود كه تو شبانی بيش نبودی، اين شاه يزدگرد بود كه تو را بدين جايگاه رسانيد:

شبانی بُدی تيره جان و گُهَر / به درگاه شاه اندر افكنده سر
نه او بر كشيدت بدين پايگاه / فرامُش مكن نيكی و گنجِ شاه

و در پایان ماهوی سوری را راهنمایی می‌كند و دلسوزانه می‌گويد هنوز خيلی دير نشده به نزد شاه برو و نه تنها از اين رويداد بد پوزش بخواه بلكه خود و لشكرت را در اختيار او بگذار:

از ايدر به پوزش برِ شاه رو / چو بينی وُرا، بندگی ساز نو
و از آن جايگه جنگ لشگر بَسيچ / ز رای و ز پوزش مياسای هيچ
وزين پس نشان دو گيتی شَوی / چو گفتار دانندگان بشنوی

و می‌افزايد كه تو اكنون خشمگين هستی و ديده ی خِرَد بين تو بسته شده و بيماری، اگر در اين زمان راستی را به تو نگوييم دشمن توايم:

هر آنكس كه با تو نگويد درست / چنان دان كه او دشمن جان تُست
تو بيماری اكنون و ما چون پزشک / پزشک خروشان به خونين سرشک

ولی كو گوش شنوا! هنگامی كه خشم و آز(حرص و طمع) چيره گردد خِرَد نهان می شود. تا ديرگاه موبدان و نيک انديشان سخن گفتند. ولی!:

شبان زاده را دل پر از تخت بود / وُرا پند آن موبدان سخت بود

ماهوی سوری سپس با پسر بزرگ خود رايزنی می كند. فرزند كه در بی خردی و ريمنی دست كمی از پدر نداشت می‌گويد كاری را كه آغاز كرده‌ای به پايان ببر، زيرا به زودی سپاهيان به ياری او آمده و كار بر ما تنگ خواهد شد:

پسر گفت كای بابِ فرخنده رای / چو دشمن كنی زو بپرداز جای
سپاه آيد او را ز ما چين و چين / به ما بر شود تنگ روی زمين

پس از دانستن رای پسرش اين خيانتكار ريمن خشم آلود آسيابان را خواسته می گويد:

بدو گفت بشتاب از اين انجمن / هم اكنون جدا كن سرش را ز تن
و گرنه هم اكنون ببُرم سرت / نمانم كسی زنده از گوهرت

آسيابان بخت برگشته كه ماهوی سوری بدنهاد را می شناخت و باور داشت كه اگر خواست او را به كار نبندد نه تنها كشته خواهد شد بلكه خاندان او را هم خواهند كشت، به آدم كشی سياه دل دگرگونه شد. بَرسَم به دست به آسيا برگشته شاه را ديد همچنان بر سر سفره‌ای كه برايش چيده بود با همان نان كشكين و سبزی لب جوی در انتظار اوست.  او می دانست كه به سادگی نمی تواند بر پهلوانی بالا بلند چون يزدگرد سوم چيره شود و او را از پای در آورد، چنين وانمود كه می‌خواهد رازی در ميان بگذارد. شاه كه او را بَرسَم به دست می ديد و شايد هم خود را برای نيايش پيش از خوردن خوراک آماده می‌كرد به سادگی گوش را به سوی او آورد تا آن راز را بشنود. آری، آن راز خنجری بود كه در زير لباس پنهان داشت. دمی دگر خنجر در كمرگاه شاه فرو رفت:

بشد آسيابان دو ديده پُر آب / به زردی دو رخساره چون آفتاب
به نزديک شاه اندرآمد به هوش / چنان چون كسی راز گويد به گوش
يكی دشنه زد بر كمرگاهِ شاه / رها شد به زخم اندر، از شاه آه
به خاک اندر آمد سر و افسرش / همان نان كشكين به پيش اندرش

اين گونه بود كوتاه واژه‌ای از رويداد شكست مأموريت تداركاتی يزدگرد سوم كه جان خود را نيز در اين راه گذاشت از شاهنامه ی فردوسی بزرگ كه در آن،‌ مسير رفتن يزدگرد سوم از بغداد تا مرو و حتی نام كسانی كه در اين رويداد دستی داشته اند نيز آمده است. رويدادهای پس از كشته شدن يزدگرد سوم را در شاهنامه می توان خواند.
درد آلود است كه با خيانت ماهوی سوری، يزدگرد كه بزرگترين بازدارنده ی پيروزی تازيان و تنها تكيه گاه همبستگی ايرانيان می توانست باشد از ميان رفت و دفتر زندگی ملتی سرافراز برای سده‌های آينده دگر گونه شد.